Республика энтилни иниҥыҥдутун аниптын. Һанҥы бурдук
Аявриву эньму, тыыл нян гургэ ветеранни, Саха Республикан “Үйэ саас” почет знакыҥылкан, улус Почетнай бэйыҥын, нян улус почетнай һаҕдиҥын, куҥа бичэрыпчи оралчимҥы Слепцова Елена Спиридоновна (Өле) укчэныкын.
“Иҥэньгидэ төөр туундаралин нулгувэччэ оралчимҥыл, буюһумҥыл бэйыл элыкыһ тэрыгыпчэл колхоһулдула һамуридьур бэй бэкыччи һоойа бими өмутту гургэвчирыкытын тэгылгэн ай оонди биһин.
Тачин бэй бэкыччи аймукань гургэвчиддыкын бии өмутту балдадаҥу акму Слепцов Алексей Спиридонович (атикан) бригадирылкан мут ыстадалат боломуочунай гэрбы эмдин. Дьуллэ дэ боломучунайыл ыстадала эрыгыр һөллэткырэр, төгэми эгдьэнь эчылти авдатты.Бии тарыкым элэ ыстадала орылчымҥы пастукуч гургэвчирив. Бэйыҥыт муту өмундулэ илумна чакрин, нян илэвуттэ горла ньамһила төр һуурэлэн сэрии гэрбы оодыҥҥон, немэһыл мут аяврилат Бугундьа упэлэт сэрии гэрбыч тиктыҥутын, яв да эникэн һаавкан ҥингычин тутулэндуҥутун укчэндин. Мут-кы, ыстада ирэв-тарав эти һаары пастукулни ҥөөнмирэл мэн дооли куһинмэйутун (сэриилэһһивутун) этил һаар бими эчыт авдатты, оон һоҕнычаҕчымур гургэвчирит.
Тар биникэн иниҥтэн иниҥи елтыныкын, дьэплы-абду адикун оодилин, омучин оодыҥнин дьоомкучувми далбула эннэ елтын ҥээлым тэгылгэн эмдуҥҥон тэдьэрит. Боломуочунайыл, колхоз бэгыһылни орын ыстадалдулан һоойоч һөллэтникэн оралчимҥыл оон һоҕнуддивут, гургэ дьиссипилиинэвэн итнэһкырэр, куһин куунтуклэн, гургэ фрондулан советскай бэйыл героизмутун, ядук да этил ҥээлды, һумун, өмутул бэйчэкэр Бугундьа упэндьэв диһутми ҥөөнмирэ бутунни дээпки аһыгдан, куһидэн ээририв агитацияв укчэнгырэр. Мут-кы эрэк бэйыл укчэндитын аайы мэргынти киҥки ооҕран, тарав куһимэҕылбу тилбыһ тинимһи мэргынти иныҥтээн эҥи ооҕран.
Гургэ иныҥтээн маҥылбунди биһин. Мут, пастукул, һооч дьэбумникэн-тит һоойандьа таҥулкан ыстадандьавун көсчигрэрып, орым эннэҥэтыт маар бигрэн,төөр буйунни-дэкит таадыһындыҥҥон орым бригадир акт дукридьи колхозла һэпкымкэвэттын. Тиик дьоомкуттуку куринь ньэкыддигчин, дьугуниду орын һөкчиду көкэһчивэттын, тугуниду ҥээлуки орым дьэббэттын.Бригадала өмым пуктэрэвум бөөдыҥдьитин буйум, ҥээлукив пуктуругрэр, тарыҥыт да һэрээтын укулкан мануваттын. Һаатырһиндьа тугуниду орылбу эрэли гиркыватникан адитылбу да гулум гулутникан, моов моола баҕыкникан ҥээлукив ҥээлукэчкырэрып. Бадьыкыр орым дьуула
илбыридьур гиркывкаҥдарып. Ыстадала орындук бугуһки гиркыри, орылбу бодутти орын бивэттын, тарак орын ачча биһыкын явчакыл да, көсчимҥыл да ями да гэлэтнэвэтты, бэрнэчэлбу этлэвур бакры эһтын эмгырэр. Анҥамты балдача һоонҥычарбу илкывэттып, ҥии-ккэ һоойав илкындьын гөөми есчимэччэттып.
Куһин анҥанилни һируҥчуривутун коҥдыһ дьэплы-абду адикун оонди биһин, энтэкэйэ дьэбымникэн орым көсчигрэрып.Колхоз чайив, бурдуку, тэбэку көтлэткэрдьин бөөчиһчигрэн, тарыҥчанти адикун бими яла да эһни иһкырар. Оон да турнутникэн, адикутулдьи дьэбыһчириклэт дьэплыҥчэнди укул мануваттын. Бяҕ оок мануннаван алачиһчивми адьит да ҥоным бивэттын. Дьэбымын дьугулин, өөтэл елтынчэлэн як бидьин, һалдьуһ да, иньым да биһиклэн укчэныку укчэнымһым.
…Тарав дьугуну бии элыкыһ иһудди һоо иньынымэҕын Лебедев Ньөгөрчэ гэрбы омулгуньун орым явчирив. Дьэплыҥыт манучалан норма һеривэн, бяг окутта мануриван энтэкэйэ этури оорит. Омулгучыл явчинадат чуумсукут бурдукуҥут һуткачаман энтэкэйэ ээптыридьи кэриэркыкэм иридыҥын өмутул ункан оодин. Тарыҥчамур адиравутта далыһнидьур ач да яла мөөҥчэмур коолыһнидьур орылдулавур һөрычээндит.
Болуни ооддыкын, ньөөчэ этлэкээнни качун, куличан да, иргыт да ачча ооваттын. Эрроттун айду болуниду орын һооч бэргывэттын, илэ да горла эһни гиркыватты өмунду билэкти оҥкыдьаанньаттын. Эрэв да һеһэчин орыл горла эникэн һөрры урэкчэн һэгтэндулин боргыһны. Ньөгөрчө амҥыйи эти даһһы һоо-һоо төөрэпчи омулгу бигрэн. Гөбэдди ньөөлтын урэкчэрдула һутуҥуйа гарпандыҥын мэҥыҥчин ҥээриҥчиривэн көетми адьит айы бигрэн. Урэкчэндьэ чийдалин маҥгайча төгһыл ҥөөлдыҥыйэ һедыҥытын ньааньу ҥээримкэндыҥын һоо ноод. Тар биникэн дьэбымһи бэйы таравур һааньив эһни итты, дьэбымһидукуйи һөөнтукки эһни да авдатты. Ньөгөрчө ыстаарсайтыкийи—минтики— һооч дьэбымылдыҥи укчэндин һоойа оон. Тарав һякыҥчими мут дьаалти өөтэл дьэбымһи, омутти дьугулин укчэнмэтми, ҥии да дьулдэлин куҥа тиилаҕрача, көкэгрэчэ, һагди бэй бивэчыһчыгрэчэ, маҥчиграча гөөникэн укчэнмэттивутун дьоонив. Тарпыч эрэк ариҥкы омылгын дьуру көкэдьин гөөми мэргэһнив. Куҥаҥу, бии мэргыму таҥдигчин гөөнни: “Өле, норма һеннэн далбулдын кыһни, бэкычин бурдукуҥдукур дьайучуч гаридьур этэп ириһны?—гөөникэн һумкэһнин. Омулгы итиван ичыһныку иһып иньынымэҕын, укчэнымэҕын Ньөгөрчө илэ да ачча ооча. Бии оон гөөннэву алатми, бии ньун итиву этури ооча. Эрэв куҥав һооч илдаһным. Һаадун ээнкэн немыттон далгытникан дьэбымылдивур тинивкэвэттып. Тарав бригадирыт ээнкэн немыттон эдэт дьэпты нугчурин. Тарак амырдадукун һоойора дьэбымди оорит. Тиик дьооҥчирыку эрдивэн һоойав орым
илбытникэн дьэбымһи гэрбы дьэ һоо бигрэчэ. Тарып положение, гургэ дьиссипилиинэн ооныкын маҥһиван бэйы тектыкэн дьоондьидьаттын. Тарыкым-кы тачин биннэҥэтын гөөникэн өмын киҥки мэргын бигрэн.
Тар илытникан ирэв-тарав бутумэн дьоомкучуһным. Арай эрэк куҥа дьормитникан мэдывдэн, һэпкымдэн? Тачин ооми эрэк куҥа тэгылгэнни һаайыбдьин, һууттандьин. Оо, тачинньун эдэн ооды, бии һагди бэйы як бидьим, оонкыкаар барыгмаччим болла. Тарич бэйдьи дьорминадайи киҥкич дьоомкырым. Ньөгөрчэкки эмкыр һэрдэлэн ньаамҥиту чактан гөөным, эрэк куҥа һооч өрылдирин.Бииккы һалдьуһу оодайи илумулдула гиркырив. Дьуул далбулчалатын, ач ииглэ гу бидэйи, боҕырми гу миркыһнив. Умун илумна пастукул, гяла бригадирья биһитын. Бии бурдукулкан дьуукки чоо миркырив. Дьолакаҕли миркывми һэнҥыму адьит габыркыкан биһин, һэнҥыму аһун дьол төөрдук һеттивэн бутумэн “таҥдимдыһ” биһин, бии һэнҥыму габырыһынтаандун эдэйи кууниһны, маҥчидайи һэмми иитмэнидьи дьуула иһтала миркырив. Һякулдуһнуку бэйыл яв да эникэн һаар нигринтынтыкан ииһни, бии ээнтукукэн уркув ааҥачалаву, һуклэччэ качикан һэкэркинидьи һунҥимылдын. Тарич эрэк ариҥкы бэйылбу мялукандьилдын гөөми һооч мэргэһным, оҥытчандулан тоҕтыһынчалаву ката тэгылгэндулэйи һөрридьи тоҕыһнын. Һептукуйу тууһуҥи һучкачаман нугуһнум. Бригадир чооҥаллан бурдук һиньуттин һучкан пэҥтыҥыкэн тээвуттилэ миркыникэн иһһым. Уһивэн нукридьи өмым һанҥыв бурдуку мээн һучкачандулайы һиньыһылымчирым. Бурдукулкам һучкам оон бичэгчинни нээрым. Мандутми энтэкэйэ һөкылчэ биһив. Амыһки һөррийи коҥдыһ: “Таҥарандьаа, бэйыл эдэтын мялыһчира, иһынналаву иһукачилее”,—гөөникэн тээлыҥникэн миркырив. Горылыһнидьи һэкэркынидьи гиркыһнив. Һуу, бөөдылдьи гиркыри адьит айы бигрэчэ. Ньөгөрчэ эмкыр һэрдэлэн ньаамҥиту укулкан чакча, эмчэлэву өрылдырин. Тоҕу дурудэвур ньэкытникэн иттыкыт нян коҕырдат ачча бичэ. Би тикуһнидьи төрлэ тумниһнив. Оон ньэкчим,нян коҕырдав гэлнэми миркыһнив. Мээн дьуудукур коҕырдав наҥтиһимнин амыһки тууһаҥчирив. Һэлиҥчиникэн тоҕу дурутникэн тоҕ һааньинни, кэриэриҥыт унҥун дьуукки һөрдьин гөөникэн мэргэһнив, тарыҥыт һуунҥэ һөөнтыкки илбыһнин. Ирчэ гу, аткан ирчэлэ гу кэриэру һуйчэ мөөли улкуһнидьур һэлиҥчиникэн дьэбыһнидьур, коҕырдавур бичэгчинни нээридьур орылтыкивур гиркыһнит. Дьорминыч дьэбдыҥур дьоомкутникан кээньэлив оодыҥи, дьормидыҥи, дьормири гэрбы адьит да кээньэли бигрэчэ гөөникэн дьоонмайникан, текы эдук дьулэһки кучукэм да, эгдьэм да этэм дьормиграр гөөникэн мэргыми киҥкич һэпкынив.
Орыргидакки гиркытникан Ньөгөрчэ иньынылһөн-тыкэньун, тедэ төрли һукулкэтникэн иньынми өһэми һааҥчилдын. “Ариҥкы, Ньөгөрчэн, яв
иньынынди?—улгимирыку иньындийи дьапкылан арын төөрэһнын һааҥчиникан:”Өленээ, Һии ҥонымымкыр көөнчэндьэлби ирникан миркыддиҺ адьит иньым, якутта урумукундьэн биһынди»,—гөөнин. Таду бии: “Чэ, ариҥкы Ньөгэрчэн, бэйу дьормивканикан оркачилкан биһынди. Мут һоов кээньэлив, эгдьэм буруйу оорып, бэйылтыки укчэндьыкыһ, хаайыы гэрбылэ тииндьир”—гөөнив.
…Тарыптук һоойа анҥанил елтыҥчиритын. Ҥээлым куһинду (сэрииду) эттидьур һоов айу тэгылгэм тэрыгнит. Текыр аймукаань һагдындьыддып.
Ньөгөрчэв амырла орын ыстадалан гургэвчиддыкын бакылдырив.Тарыкым өөтэрыпу, текырупу укчэнмэчын оочалан, Ньөгөрчэ өмун һанҥыв бурдуку оон дьормидуҥур дьоонидьи, иньымэчэкэн бэйы өөтэрыпкычин энтэкэйэ иньыныддидьи, һиирчэв чайиҥи һилуникэн гөөнин: “Экиһивэ ядук да эти һумун бими энтэкэйэ дьэбымылчэлэву бурдуку дьормиридьи, кэриэру дьэбукэнидьи мину айдуҥҥон оок да эһым омҥыватты. Тар бии һурулбу балдыннаҥатытын уһин тааныкын тачин ньэкчэ бидьин”,— гөөнидьи , өөтэрыпкычин кэрыҥыкэн иньыныһнин…”.
Фотографияду Татьяна Афанасьевна Протопопова-Гулуӈэ Елена Спиридоновна Слепцованньун
