Күөнэлэкээн көс оскуола – аан дойду биир ураты оскуолата
Өлөөн улууһун үгэс буолбут салаатыгар – таба иитиитигэр үлэлии-хамсыы сылдьар дьон дьиэ-кэргэттэрин өйөөһүҥҥэ, кинилэр оҕолорун илдьэ сылдьалларын хааччыйарга, биир улахан төһүү күүһүнэн буолар — «Күөнэлэкээн» көс оскуола.
Бу республикаҕа биир биллэр – көстөр үлэлээх оскуола тэриллибитэ быйыл 30 сылын туолла. Бу оскуоланы арыйыыга уонна атаҕар туруоран сайыннарыыга улахан күүһүн уурбут киһинэн буолар, биһиги биир убаастанар учууталбыт , Ньурба Хорулатыттан төрүттээх, Россия үөрэҕириитин туйгуна, « Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайката, «Аҕа дойдуга үтүөлэрин иһин» орден кавалера Кириллова Клара Васильевна.
Клара Васильевна национальнай оскуола концепцията олоххо киирэр кэрдиис кэмнэригэр, 1990 сыллаахха директоры үөрэх чааһыгар солбуйааччынан үлэлии олорон, көс оскуола бырайыагын үөрэх управлениетын методическай салаатын салайааччыта Николаева Л.А. кытта сүбэнэн оҥорон, Бүлүү куоратыгар буолбут «Демократизация управления» теманан ыытыллыбыт научнай-практическай конференцияҕа тиийэн, көмүскээн, оскуола бэйэтин үлэтин 1991 сылтан саҕалаабыта. Манна Кириллова КВ. директорынан, Николаева А.А. учууталынан, Степанова В.В. иитээччинэн, 1 үөрэнээччилээх, 2 оскуола иннинээҕи саастаах оҕолоох үлэлэрин саҕалаабыттара. Онтон сыыйа, улам-улам оҕо ахсаана эбиллэн, ол да буоллар, сороҕор уончаҕа тиийэ элбиир, сороҕор олох да 2-3 буола аҕыйыыр үөрэнээччилээх, көс оскуола 30 сыл устата араас ыарахаттартан чаҕый-бакка үлэлээн кэллэ. Ол тухары эҥкилэ суох үлэлээн, Кириллова К.В. салалтатынан, көс оскуола атаҕар туран, сайдан билигин биир биллэр көстөр үлэлээх, ураты суоллаах –иистээх оскуоланан буолла. Бу сыллар усталарыгар оскуола наадалааҕа дакаастанна, элбэх араас таһымнаах көрүүлэргэ бэйэтин үлэтин көрдөрдө, ырытыыларга сырытта, ол түмүгүнэн ЮНЕСКО таһымыгар тиийэ үлэтэ биһирэнэн, билигин «аан дойду ураты оскуолата» («самая необычная школа мира») диэн сураҕыран, тэтимин ыһыктыбакка үлэлии олорор. Бэйэтин үлэтинэн, ураты суоллааҕынан ЮНЕСКО таһымыгар эмиэ экспериментальнай проект быһыытынан сылдьар. Бу сыллар усталарыгар төһөлөөх ыарахаттары ааста, ордук үп-харчы кырыымчык кэмигэр, тохтоон хаалбакка, сыралаһан туран үлэлээбит өҥөлөрүн билиниэх тустаахпыт. Көс оскуолаҕа үөрэх хаачыстыбата сөптөөх буоларын хааччыйарга, 2007-2014 сылларга инновационнай бырайыак чэрчитинэн экспериментальнай площадка быһыытынан үлэлээбитэ. Ол үлэтин 2007 сыллаахха Дьокуускайга буолан ааспыт Бүтүн Россиятааҕы мунньахха араас регионнартан кэлбит кыттааччыларга көрдөрөн, кэпсээн, улахан сэҥээриини ылбыта. Үгүстүк республиканскай педагогическай ярмаркаларга кыттан бириистээх миэстэлэри ылан, кыайыы өрөгөйүн билбиттэрэ элбэҕи туоһулуур. Оскуола үлэтин сэҥээрэн, хаста даҕаны улахан таһымнаах салайааччылар кэлэн билсэн, биһирээн барбыттара мээнэҕэ буолбатах. Ол курдук Саха Республикатын Үөрэҕириитин миниистирэ Ф.В.Габышева хаста даҕаны, Россия Президенин оҕо быраабын көмүскээһиҥҥэ боломуочунайа П.Астахов, Москва куораттан Россия Үөрэҕириигэ Академиятын профессора А.М. Цирульников, Российскай Федерация Үөрэҕирииггэ уонна наукаҕа миниистирэ А.Фурсенко, Москва куораттан ЮНЕСКО бэрэстэбиитэлэ Юлия Сарверо уо.д.а., араас сылларга кэлэн оскуола үлэтин билсэн, биһирээн барбыттара.
Клара Васильевна бу оскуолаҕа үөрэх эрэ буолбакка, иитии эмиэ биир ситимнээхтик барыахтааҕын, бырайыакка хара бастакыттан киллэрэн, тыаҕа сылдьар оҕо көс олох ымпыгын-чымпыгын барытын билэригэр, үлэҕэ сыстаҕас буола улаатарыгар сыаллаан иитии үлэтин эмиэ чопчулаан салайбыта. Ол түмүгэр манна үөрэммит оҕолор, төрөп-пүттэрин дьарыктарын көрө-истэ сылдьан, табаһыт уустук идэтигэр уһуйуллаллар. Онтон сэдиптээн, таба иитиитин бэркэ диэн баһылаабыт, оройуону оройуон дэппит, билигин бу сүрүн салааны илиилэригэр тутан олорор каадырдарбыт иитиллэн-уһуйуллан таҕыс-тылар. Онон таба иитиитин салаата сайдарыгар, бу оскуола кырата суох кылааттаах диэн этэр тоҕоостоох.
Оҕолор өбүгэлэрин төрүт дьарыктарын, сиэрдэрин-туомнарын утумнуурга үөрэнэн, табаһыт ыарахан үлэтин кыра саастарыттан өйдүү улаатаннар, көс олох бары үгэстэригэр уһуйуллаллар. Мэлдьи ыраас салгыҥҥа сылдьан, хамсаан-имсээн, куруук үлэлии сылдьар буолан, дэриэбинэ оҕотунааҕар быдан доруобай буолаллар. Мэлдьи айылҕалыын алтыһар буолан , айылҕаҕа туох уларыйыы буоларын кэтээн көрө үөрэнэллэр.Ол түмүгэр дьиҥ практическай ис хоһоонноох чинчийэр үлэлэринэн , оҕолор элбэх конференцияларга кыттан куруук бириистээх миэстэлэргэ тиксэллэр. Төрөөбүт айылҕаларын хаартыскаҕа түһэрбиттэринэн үгүс элбэх конкурстарга, атын да күрэхтэргэ кыттан миэстэлэ-һэллэр. Онон оҕолор, ыраах тыаҕа олоробут диэн олохтон хаалбакка, бары тэрээһиннэргэ кыттан, оскуола үлэтин чиэстээхтик көмүскүү тураллар.
Көс оскуолаҕа кэккэ сылларга ситиһиилээхтик үлэлээ-биттэрэ Христофоров Х.А., Николаева О.И., Николаева Е.Н., Белолюбская В.Х., Белолюбскай О.О., Карпова А.С., Христофорова У.Д. Көс оскуола сайдыытыгар кинилэр эмиэ кылааттара дьоһуннаах, түгэнинэн туһанан,үтүө суобастаах үлэҕитигэр улахан махталбытын биллэрэбит.
Онон, көс оскуола 30 сыллаах үбүлүөйүнэн бары манна үөрэнэн уонна үлэлээн ааспыттары, билигин үлэлии, үөрэнэ сылдьааччылары эҕэрдэлиибит уонна сыралаах , чэпчэкитэ суох ,эппиэтинэстээх үлэҕитигэр үрдүктэн үрдүк ситиһиилэри баҕарабыт
Е.Г.Кайдалова,
Харыйалаах
орто оскуолатын
2009-2020 сс. дириэктэрэ,
Россия Уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ