АКСИНЬЯ СПИРИДОНОВА-ОКСИЭ — ДОЛГАН ОМУК ТЫЛЫН ТАРҔАТААЧЧЫ
Тыам тыла бараксан
Долган омук дьарыгын
Гини боскуой танаһын
Культуратын коһуй—туой...
Бу Анаабыр долган-эбэҥки национальнай улууһун Үрүҥ Хайатыгар олорор-айар, долган, саха, нуучча тылларынан суруйар поэтесса Аксинья Егоровна Спиридонова — Оксиэ хоһоонуттан быһа тардан аҕаллым. Анаабыр улууһун бочуоттаах олохтооҕо, «РФ Үөрэҕириитин туйгуна», «Учууталлар учууталлара», «Ийэҕэ үрдүк махтал» бэлиэ хаһаайката Аксинья Егоровна идэтинэн учуутал. 1968с. Н.Г.Чернышевскай аатынан Бүлүүтээҕи педучилищены бүтэриэҕиттэн дойдутугар үлэлээбитэ. Олоҕун доҕоро, кэргэнэ саха тылын учуутала Валерий Егоровичтыын сэттэ оҕону төрөтөн, иитэн-үөрэтэн үрдүк үөрэхтээбиттэрэ. Кинилэртэн биэс оҕо дьоннорун туйахтарын хатаран учууталлар, эмчит, юрист идэлээхтэр.
Аксинья Егоровна хоһооннору 1990 сыллартан суруйар. Хаан-уруу үлэлээбит оскуолатыгар, оҕо сааһын күндүргэтэн ахтан-санаан, эдэр кэскиллээх ыччатыгар, тулалыыр кэрэ айылҕатыгар аналлаах хоһооннордоох. Бу курдук 1998 с. «Кыа кыымнара» диэн олохтоох ааптардар айымньыларын хомуйан бэчээттэппитэ. Онтон утуу-субуу туундара киэҥ нэлэмэн иэнин хоһуйар «Быгдии таас», «Ойуулаах таас», диэн хоһооннорун хомуурунньуктара, оҕолорго аналлаах «Морошкалаах барыанньа» диэн кэпсээннэрин кинигэтэ, кэпсээннэрдээх, ахтыылардаах «Оҕо сааһым туундарата» бэчээттэммиттэрэ. Кэнники «Үчүгэй да кэмнэр иһэллэр» кинигэтигэр аҕа саастаах дьоммут олоххо көрүүлэрин, төрөөбүт дойдуларыгар тапталларын, олоҕу салгыыр кэнчээри ыччакка анаабыт кэс тылларын, истиҥ илдьиттэрин үйэтитэн көлүөнэлэри ситимниир санааттан суруллубут. Ааптар итинэн Сахабыт сиригэр эрэ буолбакка, атын сайдыылаах омуктар таһымнарыгар тахсар кэмэ кэлбитин бэлиэтиир. Маны сэргэ кэргэнинээн Валерий Егоровичтыын «Үрүҥ Хайа долганнарын олохтоох тылларын тылдьыта» кинигэни киэҥ ааҕааччыларга анаан таһаарбыттара кэрэхсэнэр.
Үйэлэртэн-үйэлэргэ таҥара табата аргыстаах, Арктика эбэ хотуну иччиллээн олорор долган омук тылын тарҕата сылдьар учуутал, поэтесса Аксинья Егоровна Спиридонова Үрүҥ Хайаттан төрүт тыл күнүн иннинэ истиҥник санаатын үллэһиннэ:
-Сахабыт сиригэр төрөөбүт тыл күнэ кэлбитинэн хаһыаппыт ааҕааччыларын истиҥник эҕэрдэлиибин. Бу түөлбэбит дьонун тылын бэлиэтии көрөн суруйан кэргэмминээн тылдьыт оҥорбуппут, маны «Анаабыр улууһа» диэн кинигэҕэ сыһыарыы быһыытынан киллэрбиттэрэ. Мин кыра эрдэхпинэ дьоммор туундараҕа улааттаҕым дии. Онно табаһыттар тыа дьоно куруук кэпсэтэр-ипсэтэр тыллара этэ буоллаҕа… Олору өйдөөн хаалбыппын өйдөөн суруйбуппут. Хоһооннорум бэлиэ түгэннэртэн наһаа үөрдэхпинэ, тугу эрэ дьиктиргии көрдөхпүнэ, долгуйдахпына, кутурҕаннаах күннэртэн хомойдохпуна төбөбөр эмискэ кутуллан киирэллэр. Үтүө, үчүгэй уонна интириэһинэй баай духуобунай эйгэлээх дьону көрдөхпүнэ, кинилэрдиин кэпсэттэхпинэ махтанан, кинилэргэ анаан суруйабын. Үксүгэр оҕо сааспын санааммын ахтан ылабын. Олохтоох «Анаабыр уоттара» хаһыатка тэттик ыстатыйалары суруйабын, уопсастыбаннай корреспондеммын. Аны кэнники хоһооннорбун нууччалыы тылбаастаан боруобаланан эрэбин. Долган тыла ыарахан соҕус, хас да тыл буккуллубут диэххэ сөп. Билэрбит курдук, Дудинкаттан төрүттээх долган бастакы поэтессата Огдо Аксенова долган тылын алфавитын оҥорбута. Мин Сааскылаахха оскуолаҕа үөрэнэр сэбиэскэй кэмнэрбэр нуучча тылын учууталлара үлэлии кэлбиттэрэ. Саха тылын сиһилии үөрэппэтэхпит, предметтэрбит барыта нууччалыы тылынан бараллара. Онон Бүлүү училищетыгар үөрэнэрбэр бастаан олус ыарырҕаппытым, онно кэлэрбэр дьүөгэ кыргыттарбынаан кэпсэтэ үөрэнэн, саха тылын хата бэрткэ билэн кэлбиппин эбит. Долган тылын оскуолаҕа манна үөрэтэллэр, бэйэбит кыахпытынан сайыннара сатыыбыт. Ол курдук долган тылын учуутала үлэлиир, билигин кыра оҕолонон оҕотугар олорор. Маны сэргэ бэйэбит кыыспыт Пелагея Ивановна Туприна «Уохтала» образцовай оҕо фольклора ансаамбыллаах, култуура өттүнэн сайыннарар. Билиҥҥи олоҕу сайдыылаах үчүгэй олох дии саныыбын. Ол эбэтэр дьоҕурдаах, дьаныардаах киһи сайдар кэмэ, итиэннэ тыл көҥүлэ буоллаҕа. Талааннаах дьоннору өйүүллэрэ үчүгэй, мин онтун сөбүлүүбүн. Бэйэм дьиҥэр, анал литературнай үөрэҕэ суохпун, кыра сүһүөх кылаас оҕолорун учууталабын. Литератураны, кинигэлэри оҕо эрдэхтэн сөбүлээн ааҕар этим, бэйэм үөрэнэн дьарыктаммытым. Биһиги үрүҥ хайалар Красноярскай кыраай Сындааскытын кытта уруккуттан сибээстэһэбит, хардарыта конференция тэрийээччибит, билигин да сылдьыһа турабыт. «Тыам тыла бараксан» күрэхпит кэнээн фестивальга кубулуйан региональнайга таҕыстыбыт. Долганнар съезтэрэ бу кулун тутар ортотугар биһиэхэ Үрүҥ Хайаҕа буолуохтаах диэн былааннаабыттара, санитарнай ирдэбили киллэрэн туран. Ыалдьыттарынан Красноярскай кыраайтан Дудинкаттан, Хатангаттан, Саха сириттэн СР долганнарын Ассоциациятыттан кэлиэхтээхтэр. Төрөөбүт тыабыт тыла бараксан сайда турарыгар, ыччаттарбыт умнубакка тарҕата сылдьалларыгар баҕарабыт!
Гуннара БАЙГИЛЬДИНА
Тыам тыла бараксан
Тыам тыла бараксан
Тымтык кордук тырыбынаан
Умуллубат умнуллубат
Улуу тылга кубулуй.
Тыам тыла бараксан
Коту дойдум коһуун дьонун
Корсун коодуот ологун
Үрдүк тыыннаа, үйэлээ.
Тыам тыла бараксан
Тыллан эрэр ньургуһуннуу
Һааскы калаан уутунуу
Куустээк модун санаалан.
Родное слово предков
Робким пламенем лучинки
Ты гори, гори не догорая
Донеси свой яркий свет по земле.
Расскажи о народе долган
О красивой одежде, культуре
О богатой природе тундры
И о людях живущих на ней.
Расскажи как они каждый день
Со стихией спорят, работают
Умножая богатство страны
В ее недрах и на земле.
Стань могучим, сильным, крепким
Как подснежник весной расцветающий,
Как могучие реки Сибири
Несущие глыбы льда в океан.
19.01.21г.
Өбүгэ төрүт дьарыга
Табага танара кордук
Өбүгэлэрбит үнэр этилэр
Гинини олокторун устата
Араксыспат аргыс оностон.
Огуруолаак оһуордаак һарыы быанан
Табаны симиир киэргэтэр этилэр
Муоһугар, муойугар таптаан, карыстаан
Тыастаак кобону иилэллэрэ.
Ол кобо тыаһын ыраактан иһиллээн
Үөрдэрин комуйан эгэлэллэрэ
Тыһыыннчанан таба дьиэтигэр кэлэн
Һытан, һынньанан ылара.
Ол ааспыт кэми һааһырбыт дьоммут
Уйадыйа актар буолуоктаак
Таба һымнагас һылаас тыынын һуоктаан
Мин эмиэ караастан ылабын.
Огуруонан һимэммит угучак табабын
Ого һааспын, дьоммун һутэрэн
Улаатан эрэр оголорбор, һиэннэрбэр
Ол ааспыт кэрэ кэми кэпсиибин.
Кэннибэр каалар кэскиллээк ыччаппар
Кэриэс тыл кэриэтэ этэбин
Өбүгэ ологун, гини төрүт дьарыгын
Табаны таптаан, карыстаан, һайыннарын.
Былые времена наши предки
Оленю молились как богу
Считая его на протяжении лет
Неразличным спутником жизни.
Украшали его ровдугой
Обрамленной узором из бисера
Надевали на шее иль на рогах
Колокольчик со звонкой трелью.
Услышав красивый звонкий звук
Пастухи собирали оленей
И стадо из тысячи оленей
Подгоняли на отдых к чуму.
Вспоминая детство, родителей
И грустя о любимом олене
Рассказываю сегодня внукам своим
О тех счастливых годах…
Хочу чтобы дети и внуки наши
Сумели любить, умножать и сберечь
Завещанное предками наше богатство
Хозяина тундры оленя домашнего.
19.01.21г.
Тугут
Мин тугуту илэлии
Долуой көрө иликпин
Эбээм, эһээм кэпсээниттэн
Кинигэттэн билэбин.
Илэ тыыннаах тугуту
Оччугуйкаан табаны
Тутан ылан имэрийэн
Көрбүт киһи баар ини.
Кап-каранан чогулуччу
Көрбүт кип-киэн карагын
Һып һымнагас һылаас түүтүн
Имэрийэн ылларбын.
Эн биһикки кайаан да
Туундарага көрсүһүөкпүт
Тыалы гытта һырсыалаһа
Көтүөккэлии оонньуокпут.
Дьоллоок дойдум туундарам
Дьоһун мааны көлөтө
Үйэлэргэ үөскүү-төрүү
Өрүү тыыннаак буолаар эн.
2003 с.
Олененка наяву
Я не видел никогда
Лишь из книги, понаслышке
С ним знаком и полюбил.
Полюбил я олененка
Черноглазого бесенка
За его красивый стан
За его веселый нрав.
Вот поймать бы мне его
Настоящего живого
И обнять погладить нежно
По красивой теплой шерсти.
Мы еще с тобой мой друг
В тундре встретимся весной
И в догонку в перепрыжку
Поиграем с ветерком.
Ты хозяин необъятной
Тундры нашей Анабарской
Будь всегда живым, здоровым
Другом верным северянам.
19.01.2021 г.
На фото Алексндра Химушина молодая долганка, проект «Мир в лицах»
