Туяра Колесова: «Бэйэҥ билиигин, уопуккун дьоҥҥо тарҕатыы, өбүгэбит сатабылыгар үөрэтии–иистэнэр дьон сырдык аналбыт”

Дойдубут тэбэр сүрэҕэр Москуба куоракка «Мин көс дьиэ кэргэним” Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус түмүгүн биллэрии үөрүүлээх, долгутуулаах түгэнэ буолла. Бу куонкуруска биһиги улууспутуттан элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн Туяра Васильевна Колесова, Алексей Викторович Юмшанов куйаар ситимин нөҥүө тэйиччиттэн кыттан, Москуба куоракка ыҥырыыны туппуттара.

«Бу өтөрдөөҕүтэ, ый да буола илик, бу улахан куонкуруска кыттыбыппыт. Биһиэхэ култуура салалтатыттан Полина Ефимова улахан күүс-көмө буолан, видеоролик, слайда оҥорон ыыппыппыт. Куонкуруска Арассыыйа Федерациятын 11 субъегыттан уопсайа 53 сайаапка киирбититтэн, Саха сириттэн 4 ыал ыҥырыллыбыт этэ. Эмиэ биһиги курдук хотугу улуустар буолан, дойдубут киин куоратыгар барарга айан-сырыы боппуруоһа ыараханыттан барбатахтар быһылаах. Куонкурус түмүгүн үөрүүлээх быһыыга-майгыга биллэрии буоларын саҕана эппит буоланнар, хомойуох иһин, сатаан барбатым. Дьиҥэ улуус дьаһалтата, баһылыкпыт Иннокентий Стручков бырайыаспын уйунуох буолбуттара да, бириэмэтэ олус ыгым буолан кыаллыбата. Ол эрэн, хомойбоппун, бу куонкуруска “Традиционные ремесла и занятия” номинацияҕа кыттыылаах сэртипикээтин тутаммын үөрдүм.

Бэлиэтээн эттэххэ, быйыл күһүн Хабаровскай кыраайга буолбут «Лики наследия” национальнай култууралар эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы XIII бэстибээллэригэр Саха сириттэн икки киһи – Анаабыр улууһуттан сылдьар үҥкүүһүт уолу кытта улахан сүүмэрдээһини ааһан, кыттыыны ылбыппыт. Өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ ииспинэн Гран-При аатын ыламмын, бу манна кыттар чиэскэ тиксибитим. «Лики наследия-2024” бэстибээлгэ 100 тахса араас омук кэлбитэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн биһиги иккиэбит эрэ этэ. Бу тэрээһин барыта кэрэ түүл курдук санаабар олус түргэнник ааспыта. Элбэх дьону кытта алтыһан, араас норуоттар култуураларын сэргээн, уопут атастаһан бэйэбэр олус элбэх саҥаны билбитим, билигин да бэстибээлгэ кыттыбыт маастардары кытта сибээспитин тутабыт. Бу бэстибээлгэ кыттыыны ыларбар бырайыаспын барытын култуура салалтата төлөөбүтэ. Сөмөлүөккэ 20-чэ киилэ таһаҕас көҥүллэнэринэн бэйэм үлэлэрбиттэн чэпчэки ыйааһыннаахтары илпитим», — диэн Туяра Васильевна быйылгы ситиһиилэрин туһунан кэпсээтэ.

Бу соторутааҕыта улууспутугар Саккырыырдааҕы култуура киинэ тэриллибитэ 80 сыллаах үбүлүөйүн үөрэн-көтөн туран бэлиэтээтибит. Долгутуулаах тэрээһиҥҥэ «Гарпан” этнокултуурунай кииҥҥэ уус-уран оформителинэн үлэлиир Туяра Васильевна СӨ Ил Түмэн судаарыстыбаннай мунньах Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин, улуус баһылыга Иннокентий Стручков Бочуотунай грамоталарын, итини тэҥэ саамай күүтүүлээх – “СӨ норуотун уус-уран оҥоһуктарын маастара” дастабырыанньаны тутан, иистэнэр дьарыга сөптөөх сыанабылы ылбытыттан, наҕарааданы биирдэ барытын тутан олус үөрдэ.

«Бэйэм ииһинэн дьарыктаммытым 20-тэн тахса сыл буолла. Миэнэ үксүн тирии, сарыы таҥастар, таба киэргэлэ, ыҥыыр, лээмпи, матаҕа уо.д.а. Оҥоһуктарбын ханан да оҕуруота суох, аныгылыы буолбакка, төрүт үгэһи тутуһа сатыыбын. Билигин иҥииринэн тигиини ылсан эрэбин. Өбүгэ саҕаттан кэлбит дьиҥ төрүт иистэнии. Кэнники кэмҥэ таҥаһы наһаа тупсаран тигэр буоллулар, ханнык омук киэнэ буолара да биллибэт буолла.

Иис үлэтэ сыраны-сылбаны ирдиир, элбэх бириэмэ, тулуур наада. Аны бэйэм тэрилтэҕэ үлэлээхпин, дьиэҕэ оҕо быыһынан киһи сөбүлүүр дьарыгар бириэмэ син биир булар эбит.

Кыыһым Күннэй улаатан миэхэ күүс- көмө буолан иистэнэр даҕаны, кырыйар даҕаны. Оҕом наһаа үчүгэйдик уруһуйдуур, Оҕо саас киинигэр уруһуй куруһуогар Мир Николаевич Слепцовка сылдьар. Ити курдук оҕо хараҕынан көрөн үөрэнэр буоллаҕа”.

Киһи ыраах, киэҥ сирдэринэн сылдьан үүнэр-сайдар, элбэх саҥа билиини, үгүс уопуту ылар. Ол да иһин, Туяра кинини мэлдьи өйүүр култуура салалтатыгар уонна бииргэ үлэлиир дьонугар муҥура суох махтанар.

«Кэлэр 2025 сылга муус устар ыйга син биир Москуба куораппар барар буоллум (күлэр). Ол онно «Сокровище Севера” норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах улахан быыстапка-дьаарбаҥка буолуохтаах, бииргэ үлэлиир «Гарпан” этнокултуурунай киин үлэһиттэрин кытта кыттыыны ылыахтаахпыт. Билигин онно бэлэмнэнэн иистэнэ сылдьабын, үчүгэй хаачыстыбалаах үлэлэри таһаарбыт киһи диэн.  

Биһиги киин сиртэн ыраах хоту сиргэ олордохпут дии. Ону өйдөөннөр, култуура министиэристибэтэ, салалтата, улууспут дьаһалтата өйүүллэрэ олус үчүгэй. Онто атын хантан араас улахан таһымнаах тэрээһиннэргэ сылдьыахпытый. Иистэнэр дьон эдэр ыччат өттүттэн тахсан, араас киэҥ сирдэринэн баран, үүнэн-сайдан иһэллэрэ наһаа үчүгэй буолуо этэ. Итинник өйүүр буоллахтарына улуустарын, өрөспүүбүлүкэлэрин аатын ааттатар буоллахтара. Мин курдук элбэх оҕолоох ийэ хайдах да бэйэм бырайыастанан бу маннык тэрээһиннэргэ өйөбүлэ суох барар кыаҕым суох. Быраыаспыт сыаната да ыарахана бэрт. Ол да иһин, миигин мэлдьи өйүүр култуураларга махтанабын,” —  диэн уран тарбахтаах иистэнньэҥ махталын биллэрдэ.

«Кэлиҥҥи сылларым үчүгэй сыллар аастылар, барыта ситиһии арыаллаах. Кэлэр сыл эмиэ үгүс ситиһиини, үөрүүнү-көтүүнү тосхойоро буоллар. Баҕа санаам диэн улууспут духуобунас уонна култуура өттүнэн өссө сайдан, ыччаттарбыт өбүгэ саҕаттан кэлбит үтүө үгэстэри сүтэрбэккэ бар дьоҥҥо таһааран, улууспут ааттана турдун диэн.

Бэйэм өттүбүттэн эмиэ билиибин-көрүүбүн бар дьоммор тарҕатарга кыһаллабын. “Гарпан” ЭКК иһинэн тэриллибит устуудьуйалаахпын. Ол онно оскуола оҕолорун куруһуок курдук үөрэтэбин. Иистэниэн баҕалаах кэрэ аҥардар эмиэ элбэхтэр, олору эмиэ дьарыктаабыт киһи диэн, баҕар биир эмит киһи маастар буолуоҕа дии. «Норуот маастара” диэн үрдүк ааты ыларга настаабынньык буолуохтааххын, ол да иһин ааттыын «норуот” дэнэр буоллаҕа. Бэйэҥ билиигин, уопуккун дьоҥҥо тарҕатыы, өбүгэбит сатабылыгар кэнчээри ыччаты уһуйуу– бу биһиги, иистэнэр дьоннор, маастардар сырдык аналбыт буоллаҕа», — диэн Туяра бэйэтин санаатын түмүктээн эттэ.

Сардаана Копырина

«Бытантай уоттара»