Байанайым маанылаан, эһэлээх бөрөнү биир сиргэ охторбуттаахпын

Мин бултуурбун сөбүлүүбүн. Биир түгэни суруйуохпун баҕардым. Ол сырыыбар эһэлээх бөрөҕө түбэһэн, бултуйан турардаахпын. Онно үс эдэр ыттаах сылдьыбытым. Балтараа саастаах ытым Атас диэн. Атын икким саастарын туолаллара биирдии ый хаалбыт ыт оҕолоро. Биирэ Аргыс диэн хара, иккиһэ Айдаан диэн маҥан ыттар.

Балаҕан ыйын ортото этэ. Биир сайылыкка кэлэн хоннум, ыаллар сайылыктан бөһүөлэккэ киирбит кэмнэрэ. Сарсыныгар киэһэлик үрэх уҥуор кэрийэ сырыттым. Ол сылдьан биир эрдэҕэс улары көтүттүм. Икки уостаах саалаахпын, аҥаар уоһугар – кэрчиэс, иккис уоһугар – сүнньүөх. Улары ытаары, кэрчиэстээх сүнньүөхпүн саабыттан хостоон ылан, сиэппэр угуннум уонна саабар доруоп ботуруоннары уктум. Уларбын булбатым. Ботуруоннарбын төттөрү уларытаары гыммытым, сиэбим тэһэҕэстээх эбит, аара түһэн хаалбыттар. Улары көрдөөн, балачча хаамтаҕым, хантан булуохпунуй. Соҕотох кэрчиэстээх хааллым. Ол саҕана доруоп, сүнньүөх син бааллара, кэрчиэс кэмчи этэ.

Бастаан эккирэтэн барбыт ыттара бөрө оҕото эбит. Орто лаайка саҕа баар, 4-5 ыйдаах буолуо. Сотору бөөҕүнүүр суон саҥа иһилиннэ, бөрө улуйарыгар маарыннаабат. Ыттарым туох даҕаны буолбатаҕын курдук сылдьаллар. Бөрөнү 25-30 миэтэрэттэн ыппытым, төкүнүйбүт сирин тиийэн көрдүм. Ханна эрэ охтубута буолуо диэн көрүөлээтим. Ыттар бөрөнү ыт курдук көрөллөр эбит, улаханнык кыһамматтар. Ыт бөрө сытын ыллаҕына иириэр диэри куттанар, киһи атаҕар сөрүөстэр диэччилэр. Миэннэрэ улахан боруода ыт курдук көрөллөр быһыылаах. Бу эргин ол-бу ыллыктарга бөрөлөр суолларын көрдүм. Ыттарым субу-субу атахтарын көтөҕөн ииктииллэр уонна сири тиҥилэхтииллэр.
Мин улуйан көрөргө сананным. Хайдах сатыырбынан улуйан бардым. Тута бөөҕүнэс куолас хардарда. Мин өссө улуйдум. Онтон дьэ биэс-алта бөрө тэҥҥэ улуйдулар. Тохтоотохторуна, өссө улуйабын, оччоҕо улуйбутунан бараллар. Онтон төрүт хардарбат буоллулар. Мин улуйбут сирдэрин диэки хаамтым. Эмискэ ыттарым иннибэр сүүрэн тиийэн, үрэн баргыйдылар. Иннибэр тэйиччи бөрө сылдьар. Ыттарым мин уонна бөрө икки ардынан, бөрөттөн уонча миэтэрэ кэриҥнээх сиртэн үрэ сылдьаллар. Били бөөҕүнүүр диэбитим – хантайан туран таһыгыраччы үрэр эбит. Ыт курдук суон куоластаах, тэйиччиттэн улуйар курдук иһиллэр эбит. Ити ийэлэрэ миигин оҕолоруттан тэйитэ сатыыр быһыылаах, 120-130 миэтэрэттэн салгыы чугаһаппат, үрэ-үрэ тэйэн иһэр. Мин сүнньүөхтэрбэр эрэммэппин, кэрчиэһим суох. Сатаатар, бөрө сүтэ-сүтэ көстөр, халлаан хараҥаран барда. Мин сайылыкка төнүннүм. Ыттарым кэлин мээнэ үрбэт даҕаны буоллулар, миигин батыстылар.

Били сүтэрбит кэрчиэстээх сүнньүөхпүн ыллыктан булан ыллым. Чэ, сарсын итинник көһүннэҕинэ, кэрчиэһинэн ытан көрүллүө дии санаатым. Сайылыкка тиийэн хоннум. Сарсыарда халлаан саҥардыы сырдаан эрдэҕинэ бөрөбүн көрдүү бардым. Чугас, үс эрэ биэрэстэлээх сир. Тиийэн эмиэ улуйдум. Кыылларым эмиэ 500-чэ миэтэрэттэн хардардылар. Онтон сотору тохтоон хааллылар. Мин кыратык улуйа түһэн бараммын, улуйбут сирдэрин диэки хааман истим. Икки кыра ыт иннибэр, убайдара ханна эрэ туора сылдьара. Улуйбут сирдэригэр чугаһаан истэхпинэ, икки эдэр ытым сүүрэн тиийэн, үрэн баргыйдылар. Онтон төттөрү куоттулар. Мин бөрөлөр эккирэтэн иһэллэр диэн, саам аҥаар уоһугар кэрчиэстээх, иккис уоһугар сүнньүөхтээх кэтэһэн олордум.

Онтум баара, ыттарбын эһэлэр эккирэтэн иһэллэр эбит! Үһүөлэр. Иккитэ былырыыҥҥы оҕолоро, улахан баҕайылар, ийэлэриттэн эрэ арыый мэнэкэлэр. Бөрөлөр улуйбут сирдэриттэн атын кыыллар ойон кэлбиттэриттэн өмүттэн хааллым. Кыра ыттарым уҥа-хаҥас ойон бараннар, иччилэрэ чугас баарыттан эр ылбыттыы, эргиллэ түһээт, оттон убайдара утары сүүрэн тиийэн, үрэн моргуйдулар. Эһэлэр миигиттэн сүүрбэччэ миэтэрэлээх сиргэ кэлэн, хорус гына түстүлэр, хайа ыты эккирэтэбит диэбиттии, уҥа-хаҥас көрөөт, биир ыкка ыстаннылар. Мин ийэ эһэни агдатын кыҥаат, сүнньүөхпүнэн ытан саайдым. Эһэ охтон түстэ. Оҕолоро куоппуттарын ыттарым эккирэтэн бара турдулар. Мин өссө сүнньүөх ииттэ оҕустум. Эһэ илин атаҕар туран кэллэ, кэннин соһо сылдьар. Мин бэлэм турабын. Сотору ыттарым кэлэн харса суох үрдүлэр, чугаһаары гыннахтарына, эһэ баппаҕайынан даллаҥныыр уонна тыбыырар. Ыттар оччоҕуна куотан биэрэллэр. Үрэ түспүттэрин кэннэ кэтэххэ ытан түһэрдим. Ыттар убахтаатылар. Агдатын үрдүнэн сиһин тоноҕоһун тосту ыттарбыт этэ. Халлаан сөрүүнүнэн туһанан, иһин эрэ хостоотум уонна дьиэлээтим. Дьон хомуйан, тиийэн сүлэн, тыатааҕы этин тиэйэн кэлбиппит.

Онтон аҕыйах хонон баран, бааһырдыбыт бөрөбүн тиийэн булбутум. Ыппыт сирбиттэн 500-чэ миэтэрэ тэйиччи тиийэн сытара. Үс-түөрт кэрчиэс ойоҕоско түспүттэр. Тииһэ элэйбит, кырдьаҕас атыыр бөрө этэ. Сүлэ сырыттахпына, бөрөлөр уһуннук улуйбуттара. Бука, чугас кыыл охтороннор, эһэлэр онно кэллэхтэрэ. Арҕахха кыстаабыт эһэ оҕолоро тыыннаах ордон, улааппыт буолуохтаахтар. Ийэлэрэ дэлби уойбут, эмис баҕайы этэ. Бөрөм тириитин туттаран, харчытын ылбытым. Барытын хайдах баарынан суруйдум. Байанайым биирдэ оннук өлгөмнүк бэрсэн турар.

Григорий Ермолаев-Харысхан
Хачыкаат, Хаҥалас