Томтор — дьон сөбүлээн олохсуйар сирэ
Бу ааһан эрэр 2024 сылга Томтор уонна Сордоҥноох нэһилиэгин олохтоохторугар Куйдуһун үрэҕин туоруур муоста тутуллуута ордук улахан үөрүүнү аҕалбыта, диэн 2-с Бороҕон нэһилиэгин баһылыга Алексей Винокуров сырдатар.
— Быйыл быһаарыллыбыт тыын боппуруостарга тохтуохпун баҕарабын. Ол курдук, «Томтор» хочуолунай кыамтатын күүһүрдүүгэ, тыраассалары уларытыыга уонна саҥардыыга былааннаах үгүс үлэ барбыта, ол түмүгэр нэһилиэк олохтоохторун уонна тэрилтэлэрэ киин ититэр ситимҥэ холбонон, 100 % сылааһынан хааччылыннылар. Маны тэҥэ быйылгы дьылга олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама чэрчитинэн Буор-Үрэххэ насостуур ыстаансыйа тутуллан, сайыҥҥы кэмҥэ ууну ыытар турбалар тардыллыбыттара. Онон нэһилиэк дьоно сайын аайы оҕуруоттарыгар уонна дьиэ иһинээҕи-таһынааҕы үлэтигэр туттар кыахтаннылар. Аны сааскы халаан уута нэһилиэнньэҕэ, олоххо-дьаһахха кутталы үөскэппэтин туһугар ханаабалары хаһыы үлэтэ күүскэ барда, 5 сиринэн улахан турбалар көмүллүбүттэрэ. Ол түмүгэр саас, күһүн бөһүөлэк иһигэр уу турбат, суол-иис түргэнник куурар буолла.
Бөһүөлэк ис-тас көстүүтүн тупсарыыга ситимнээх үлэ барар. Быйыл киин уулуссаны тупсарыыга бастакы чааһын түмүктээтибит: тратуарнай билиитэлэр тэлгэннилэр. Бу хайысхаҕа салгыы үлэни «Тыа сирин биир кэлим сайдыыта» судаарыстыбаннай бырагыраама иһинэн эрэгийиэннэээҕи «Тыа сирин тупсарыы» тускулунан ыытар былааннаахпыт. Быйыл бу бырагыраамаҕа киирсэр 30 нэһилиэк иһигэр киирэри ситистибит. Бу күннэргэ бырайыак-симиэтэ бэлэмнии сылдьабыт: бөһүөлэк киинигэр «амфитеатр», фонтан оҥоһуллан, дьон-сэргэ тоҕуоруһа мустар, сынньанар түһүлгэтэ (зоната) баар буоларыгар баҕарабыт уонна онно салгыы үлэлэһиэхпит. Маны сэргэ олохтоох бүддьүөттэн үбүлээн бөһүөлэк уулуссаларыгар эбии 20 лаампа холботтордубут.
Итини таһынан, анал байыаннай эпэрээссийэ кыттыылаахтарыгар Томтор олохтоохторо 400 тыһ. солк. көмө хомуйан, ас-таҥас бэлэмнээн ыыппыта эмиэ улахан ситиһиибит буолар. Анал байыаннай эпэрээссийэҕэ сылдьар уолаттарбытыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмөлөһүү тиһигин быспакка барар. Бу биһиги нэһилиэкпит олохтоохторо түмсүүлээхтэрин, биир сомоҕо буолалларын көрдөр.
Тыа хаһаайыстыбатын өттүгэр быһаарыллыахтаах боппуруос үгүс. Быйылгы от былаана 80-90 % туолан, кыыстыгы этэҥҥэ туоруур эрэллээхпит эрээри, ынах сүөһү ахсаана сылтан сыл аҕыйыыр чинчилээх. Кэнники 2 сылга сылгыбыт ахсаана эмиэ көҕүрүү сылдьыбыта, быйыл ылыллыбыт былааны тутуһан, сылгыбыт төбөтүн ахсаанын тутан турабыт. Табаларбытыгар, кыра даҕаны буоллар, эбиллии бэлиэтэннэ. Онон улуус дьаһалтатын өттүттэн тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар күүстээх үлэ, хамсааһын барыан наада.
Биһиги оҕолорбутугар эмиэ болҕомто уурабыт. Ол курдук успуорт өттүгэр дьоҕурдаах, талааннаах 5 оҕо быйыл Дагестаҥҥа баран, дьарыктанан, үөрэнэн, уопут ылан кэлэллэрин ситистибит.
Бүгүҥҥү күн туругунан, Томтор сэлиэнньэтэ 1100 нэһилиэнньэлээх. Быйыл: 2 ыал саҥа дьиэ туттан киирээри сылдьаллар. 6 оҕо төрөөтө, 3 саҥа ыал баар буолла. Бу биһиги нэһилиэкпит төһө да киин сирдэртэн, улахан куораттартан ыраах, хоту турдар, дьон сөбүлээн олохсуйар дойдута буоларын туоһулуур, ол улаханнык үөрдэр.
Кытыы сир олохтоохторугар ордук суолталаах боппуруоһунан айан-сырыы ситимэ, тиэйии-таһыы үлэтэ буолар. Онон биһиги нэһилиэкпитигэр кэлэр сылларга кыра уйуктаах сөмөлүөттэр көтөллөрүн ситиһэр баҕа санаалаахпыт.
«Хаарбах туруктаах дьиэттэн дьону көһөрүү» бырагырааматынан Томторго 2 дьиэ тутуллуохтаах, дьиҥэр, кэлэр 2025 сылтан бу үлэ саҕаланыахтаах этэ. Ол эрээри кэлиҥҥи кэмҥэ сыана ыараабытын учуоттаан, бу бырагыраамаҕа саҥа мэхэньиисим, саҥа уларыйыылар киириэхтээхтэр. Бу икки хайысхаҕа норуот дьокутаата Евгений Слепцову кытта ыкса сибээстээх үлэлиибит, онон эрэлбит сүппэт.
Кэлэр 2025 сылы Дойдубутугар, Саха сиригэр Аҕа уонна Ийэ дойдуну көмүскээччи сылынан биллэрилиннэ. Улуу Кыайыы 80 сылыгар аҕа көлүөнэбит эйэлээх олох туругурарын туһугар оҥорбут хорсун быһыыларынан киэн туттан туран, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбит уонна улуу Россиябыт чэчирии сайдарыгар тус кылааппытын киллэрэргэ дьулуһуохтаахпыт. Онон, күндү биир дойдулаахтарым, Саҥа дьыл үтүө дьыалаларынан баай буоллун, элбэх үөрүүлээх түгэннэри бэлэхтээтин! Чэгиэн доруобуйаны, уҕараабат кыаҕы, этэҥҥэ буолууну, дьолу уонна ситиһиини баҕарабын!
Светлана Никифорова
«Северная заря»
