Булчут үөскээһинэ (кэпсээн)

Оҕолор тэлгэһэҕэ мэниктээн сүүрэ-көтө, сэриилэһэ оонньуу сылдьаллар. Оҕонньор күлүк сиргэ сөрүүҥҥэ хотуурдары таптайаары табахтаан бусхата олорор. Чолоччу көрбүт уон биирдээх уолу эһэтэ ыҥыран ылан, эргэ хаптаһын сарай иһинээҕи истиэнэҕэ субуруччу сааллыбыт мас долбууртан кыстыгы аҕаларыгар соруйда.

Орой-мэник уолчаан аанньа өйдөөбөккө хос ыйытааччы буолла, убаҕас мэйиитигэр оонньуур эрэ санаа ытылла сылдьыахтаатаҕа. Эһэтэ маска батары охсуллубут, өтүйэ өнчөҕөр маарынныыр тимири ыйан көрдөрдө. Сиэнэ, хараҕар хатаммыт кыстык быһыытын-таһаатын «умнубатарбын ханнык» диэбиттии, тута сарай диэки ойо турда.

Күн уота, ардах-хаар, салгын хараарыччы сиэбит, кэтит хаптаһыннарынан оҥоһуллубут сарайтан уолчаан тоҕо эрэ кыра эрдэҕиттэн куттанара: хаһан да иһирдьэ киирэн көрбөтөх сирэ.

Туох баар хорсунун киллэрэн, сүгэ сылдьар мас саатын утары туппутунан сарай икки кэтит ааннааҕыттан арыый кыратын киэҥник тэлэччи арыйда. Быылы кытта булкуллубут массыына арыытын сыта муннугар билиннэ. Хоччоххой бириһиэнинэн сабыллыбыт эһэтин эргэ матасыыкыла турар.

Хаҥас истиэнэ устатын тухары хаптаһын долбуурдар, түгэх өттүгэр халыҥ быылынан бүрүллүбүт кинигэлэр көстөллөр. Долбуур хас да этээстээх, онно араас саппаас чаастар, уһанар тэриллэр орун-оннуларын булан сыталлар. Уол хаһан да көрбөтөх тэриллэрэ хараҕын алаардан, сорудаҕын умуннарыахча буоллулар. Ол быыһыгар туспа хоруопкаҕа угуллан сытар эргэ ботуруоннар кини болҕомтотун ордук күүскэ тартылар.

Санаатыгар, ханан эрэ ырааҕынан, тыытыллыа суохтааҕы харбаан эрэрэ элэс гынан ааста. Хортуон хахтаах ботуруоннар көтөн эрэр кус ойуулаахтар. Ол ойуулар Куостук өйүн-санаатын олох атын, аптаах сиргэ илтилэр. Убайа аах сааскы кус булдуттан кэллэхтэринэ кэпсиир сырыылара бу түгэҥҥэ тиллэн кэллилэр. Уолчаан кус саҥатын, кынатын  тыаһын кытары истибиккэ дылы буолла.

– Хайа, нохоо, Куостук, ханна дьөлө түстүҥ? – диэн эһэтэ сүтүктээбит саҥатыттан соһуйан өрө ходьох гынна. Маарыын көрбүт тимирин хата тобулу көрөн, орто долбууртан булан ылла. «Кыстык аллараа өттө сытыы тумсулаах буолар эбит дуу» дии санаата. Ботуруону миэстэтигэр уураат, түргэн үлүгэрдик эһэтигэр ыстанна.

Эһэтэ хайгыы-хайгыы сиэнигэр хотууру хайдах таптайарын көрдөрдө. Куостук хараҕа эрэ көрөр, өйө-санаата адьас атын сиргэ. Быыс булан аптаах сарайга өссө киириэн баҕарар. Онтон бырааттара сүтүктээннэр аттыгар элиэтии сырыттылар.

– Куостук оонньоон бүттүҥ дуо? – даллаҕар кулгаахтаах, киччэччи кырыллыбыт төкүнүк төбөлөөх быраата аттыгар аалыҥныы сатаан баран ыйытта.

– Баран бэйэҕит оонньооҥ, үөдэттэр, мэһэйдэһимэҥ! Хотуурга быстаары, – диэн эһэлэрэ холдьохто. – Убайгыт хотуур таптайарга үөрэнэр.  Бу маннык хотууру умса тутан биитин тэнитэҕин, кыстык устатын тухары сытыары сыһыаран аа-дьуо таптайан иһэҕин. Тимирэ тэнийэн арыый чарааһыыр, оччоҕо игиинэн кыратык аалаат, хататтаан эрэ кэбиһэҕин.

Оҕонньор сиэнин балачча өр үөрэттэ. Уола тугу эрэ ыйытыах дьүһүннээх турарын өйдөөн көрөн:

– Тугуй? Өйдөөбөккө тураҕын дуо? – диэн күллэ. Эһэтэ сымнаабытын сэрэйэн Куостук:

– Миигин хаһан булка илдьэ бараҕыт? – диэн «палк» гыннарбытын бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла.

Оҕонньор балачча өр саҥарбакка олордо, табахтаата. Онтон:

– Дьэ, нохоо, булка барсар гына улааппыккын от үлэтигэр көрдөрөөр. Быйыл бугул түгэҕин харбааһынтан эбээһинэһиҥ элбиэ, – диэн хоруйдаата. – Онтон көстөн иһиэ, күһүөрү кус оҕолоруттан боруобалаан көрүөхпүт.

Киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн улахан дьон хотоҥҥо таҕыстылар, оҕолор түптэ оҥорон баран эмиэ оонньоон сүүрэкэлэстилэр. Куостук биллибэтинэн сарайыгар сыбдыйда. Тиийбитэ, сарай иһэ хараҥа буолан биэрдэ, уол куттанан киирбэккэ тула хаама сырытта.

– Куостук, балаҕан аанын арыйан кул эрэ,  – диэн эдьиийэ көрдөстө.

Кини улахан дьоҥҥо илии-атах буолан, хотонтон толору үүттээх икки биэдэрэлээх иһэр эбит. Куостук сүүрэн тиийэн кыра балаҕан аанын арыйан биэрдэ. Балаҕан иһэ да хараҥа соҕус. Киниттэн икки сылынан аҕа эдьиийэ Таанньыска улахан киһи курдук боччумнук туттар. Аҕалбыт үүтүн сиидэлээри эмалированнай солуурга маарыланы саба тутта. Аан үрдүнээҕи долбууртан банаар ылла, уотун холбоото уонна быраатыгар туттарда.

– Сырдатан тур, үүтү сиидэлиэхпит, – диэтэ.

Үүттэрин харайдылар. Таанньыска биэдэрэлэрин сууйан, күрүө көхөлөрүгэр таҥнары ыйаталаата уонна дьиэҕэ киирэн хаалла. Куостук обургу банаар ханна харалла сытарын бэркэ өйдөөтө. Сотору дьоно хотонтон кэллилэр, суунан-тараанан баран эмиэ улахан дьиэҕэ киирдилэр, оҕолору утутаары ыҥырдылар.

Ким эрэ саалаҕа хойукка диэри телевизор көрдө, оттон оҕолор хосторугар Куостук бырааттара хаһан хаптаһа охсоллорун кэтэһэ сытта. Өр-өтөр буолбакка уһун күнү быһа мэниктиир бырааттара биир-биир муннулара сыыгынаһан бардылар.

Куостук куоскалыы сыбдыйан, ааны аа-дьуо арыйан таҕыста. Таһырдьа салгын сөрүүкээбит, тэлгэһэ иһэ түптэ буруотунан тунуйбут. Балаҕаҥҥа киирэн олоппоско салҕанан хаптаҕай банаары ылла. Сайыҥҥы чуумпу түүҥҥэ аптаах сарай аана  улахан баҕайытык кыычыгыраан соһутта. Түүҥҥү түөкүн тыаһы аччатаары чохчос гынан ылла.

Банаар уотун холбоон сарай иһигэр киирдэ. Ботуруоннары булан биири саа уоһугар укпуттуу илиитигэр хам тутта, ытан эрэрдии тутунна, саа тыаһын үтүктэн «пуш-пуш» диэтэ. Онтон салгыы ол-бу малы хасыһан барда, ботуруон иитэр тэриллэри эргитэлээтэ да, соччо быһаарбакка төттөрү уурда. Банаар саһархай уотунан быылы сүкпүт кинигэлэри сырдатан көрдө.

Хостоон ыла-ыла, ойуулара суоҕун иһин төттөрү симэтэлии сатаата. Арай соһуччу үөһээ эрээттэн сурунааллар саккырастылар. Саалаах киһи муостаах төбөнү сүгэн турар ойуутугар хараҕа хатанна. Куостук сүһүөхтээн да буоллар, туох диэн суруллубутун өйдүүр гына үчүгэйдик ааҕар. Сөмүйэтин төбөтүнэн ыйан туран «Охота и охотничье хозяйство»  диэн сурунаал аатын ааҕан дьол бөҕө буолла.

Түргэн-түргэнник атын сурунааллары бурҕаҥнатта. «Хотугу сулус», «Огонек» сурунааллар соччо сэҥээриини ылбатылар. Хата, өссө биир 1981 сыллаах «Охота и охотничье хозяйство» сурунаалы булла. Икки сурунаал кыбыныылаах үөмэн аа-дьуо төттөрү таҕыста.

Дьиэҕэ киирбитэ, хата, ким да сүтүктээбэтэх, бары номнуо утуйбуттар. Уолчаан хантан утуйуой?! Суорҕан анныгар сытан, сурунаалларын банаар батарейката бүтүөр диэри аахта. Дууһатын, өйүн-санаатын сурунааллар кэпсээннэрэ, ойуулара булт алыптаах дойдутугар көтүттэхтэрэ ити. Кэлин эһэтэ сарайга киирэ сылдьан сууллубут кинигэлэрдээх ыскаабы көрөн дьаарыстаабыт этэ, сиэнэ онтон ханнык сурунааллары ылбытын кытары сэрэйбитэ.

Маҥнай сиэнэ түөкүннүү быһыыламмытыттан кыыһыран испитэ, онтон сотору оҕо буруйа кыратын өйдөөбүтэ. Эбиитин, ампаарга харалла сыппыт булт туһунан сурунааллары булан киллэрэн, саала төгүрүк остуолугар уурбута. Куостук үөрбүтүн туораттан көрө сылдьан, оҕонньор бэйэтэ даҕаны дьолломмут этэ.

От кэмэ саҕаланан ходуһаларга үлэ күөстүү оргуйбута. Куостук улахан дьону кытта тэҥҥэ от мунньуспута, бугул да туруорарга үөрэннэ. Ый аҥаарыттан ордук сиргэ хоно сытан от үлэтигэр сылдьыста. Киэһэтин отууга сурунаал кыбыныылаах сытар буолар. Кыра бырааттара убайдара оттоһо барбытыттан тэһийбэккэ, күнү-күннээн күрүөҕэ иилистэн, күүтэн тахсаллара.

Оттоон бүтэн баран, эһэтинээн салгыы кустуу хааларын билээхтээбэттэр буоллаҕа. Атырдьах ыйын ортото отчуттар үлэлэрин бүтэрэн кэлитэлээтилэр. Оҕолор Куостуктарын суохтаан дьонноруттан «Тоҕо кэлбэттэрий?»  диэн ыйыталаһан аҕай биэрдилэр.

Отчуттар барбыттарын кэннэ оҕонньор сиэнинээн иккиэйэх хааллылар. Эһэтэ Куостугу сэрэхтээхтик туттарга үөрэтэн баран, биир уостаах уон алталаах саанан хаста да сыал ыттарда.

– Дьэ, тоойуом, ити күөлбүт атаҕар киэһэ аайы кус оҕолорун таһаарарын көрбүппүт дии, билигин оҕолоро улаатан кынакка турдахтара буолуо. Онон сарсын эрдэ туран, онно барыахпыт, – диэн оҕонньор сиэнин үөртэ.

Куостук кустар ханан баалларын хаста да көрбүтэ, өссө биир түүн саата суох үөмэн тиийэн өр одууласпыта, кыҥастаспыта. Бүгүн, утуйар уута көтөн, отууга өр мөхсө сытта, киэһэ аайы ааҕар сурунаалларын да тыыппата.

Сарсыарда эрдэ хойуу туман быыһынан  оҕонньор сиэнинээн тулата охсуллубут ходуһалаах, кытыытыгар үрдүк күөх оттоох күөлгэ оргууй үөмэн киирдилэр. Эргэ, самныбыт дурда элээмэтигэр киирэн, кирийэн хааллылар. Дьон кэлбитин билэн, күөлгэ баар икки ийэ ууһа кус саһан, чуумпуран хаалбыттар.

Ол эрээри өр-өтөр буолбакка, онтон-мантан устан таҕыстылар. Күөлү биир гына субуруһа сылдьан аһаан, суунан бардылар. Куостук сүрэҕэ бип-биллигирэс буолла, ол эрээри саа тимирин туппут илиитэ салыбыраабата. Эһэтэ Куостук кэннигэр олорон кулгааҕар сибигинэйэн сүбэлиир. «Чугаһата түһэн баран иккини, үһү холбоон ытаар», – диэтэ.

Күөл түгэх өттүгэр баар үөр кус көтөн тахсан уолчааны соһутта, кинилэр ууну кырсынан төттөрү-таары көтөн күөлү эргийбэхтээтилэр. Чөккөйдөр көтөллөрө түргэнин, салгыны хайытар тыастара сытыытын сөхтө. «Дьарыктанар буоллахтара дуу, атын күөлгэ баран эрэ хаалбаталлар» диэн Куостук ньыкыйан олорон санаата.

Үһүс эргиир кэнниттэн дурдаларын иннигэр уун-утары кэлэн саккыраһа түстүлэр. Ыһыллан-тоҕуллан, холбоспокко тус-туспа олордулар. Сотору хата үс кус эккирэтиспиттии бииргэ чөмөхтөһөн устан бардылар.

– Чэ, нохоо, ыксаабакка ити үһү кыҥаа.  Сааҕын санныгар ыга тутан олорон ыт, – диэн эһэтэ сибигинэйэрэ иһилиннэ.

Куостук тыынара сүрдэннэ, саатын уоһун бытааннык көтөҕөн өр кыҥаабакка ытан хабылыннарда. Саа тыаһыттан кулгааҕа чуҥкунуу түстэ, онтон иннигэр үс кус тэлгэнэ сыталларыттан хараҕар дьол уота ойуоккалыы оонньоото. Эһэтэ сиэнин төбөтүн имэрийэ-имэрийэ сыллаата, хайҕаата.  Ыраах халыҥ сис тыа диэкиттэн хара суор көтөн кэлэн үстэ кыланан ааста, саҥа булчут үөскээбитин уруйдаан, тулалыыр эйгэҕэ үөрбүтүн биллэрдэ.

Валерий Андросов

Чолбон. – 2021. – № 8