Чучунаа – киһи дуу, абааһы дуу?

Орто дойду олоҕун таайыллыбатах таабырыннарыттан биирдэстэрэ – чучунаа, сорохтор ааттыылларынан, хаар киһи. Баччаҕа диэри билим даҕаны билэ илигэ дьикти. Сэлии курдук өлүгэ эбэтэр, сатаатар, сэмнэҕэ, кырамтата көһүннэр, туох эмэ түмүгү оҥоруохтар эбитэ дуу. Илэ көрбүттэр, көрсүбүттэр баалларын үрдүнэн, үһүйээн-номох таһымыгар хаалар чинчилээх.

“Хаанырбыт хаар киһи хайаҕа хаалбыта…”

Симферополь куоракка олорор Галина Кузьмина: “Мин 1990-с сылларга Саха сиригэр санитарнай авиация бөртөлүөттэригэр биэлсэринэн үлэлээбитим. Биһиги хонтуорабыт Ньурбаҕа баар этэ. Булчуттарга, табаһыттарга, геофизиктэргэ итиэннэ мэдиссиинэ суһал көмөтүгэр наадыйбытатын даҕаны дьоҥҥо сотору-сотору ыҥыраллара. Ырааҕа бэрт буолан, ыараханнык ыалдьыбыт эбэтэр оһолломмут киһиэхэ хас даҕаны чаас көтөн тиийэрбит. Биир кыһын Амакатааҕы экспедицияттан “эһэ сэймэктээбит” киһитигэр суһал ыҥырыы киирбитэ…” – диэн суруйар.

Галина Владимировна ол өрдөөҕү быһылааҥҥа сылдьыбытын күн бэҕэһээҥҥи курдук өйдүүр эбит:

– Көтөн истэхпитинэ, быраас Тихонов: “Дьыл баччатыгар эһэ барыта арҕаҕар киирэн утуйар. Торҕоннообут сырыттаҕа…” – диэтэ. Бу курдук Эргэ Куутугун туһаайыытынан көтөн күпсүтэбит. Таһырдьа 40 кыраадыс тымныы. Анныбытыгар иллюминаторынан хам тоҥмут үрэхтэр, хайалар көстөллөр. Икки чааһынан геофизиктэр лааҕырдарын анал оҥоһуулаах былаһааккатыгар түстүбүт. Биһигини көрсөн, биир балааккаҕа киллэрдилэр. Наараҕа 40-ча саастаах эр киһи хараҕын симэн, ыараханнык тыына сытар. Бииргэ үлэлиир дьоно кини хапкааннарын көрө сылдьан торҕоннообут эһэҕэ түбэспит быһыылаах диэн кэпсээтилэр. Хата, кэнниттэн аргыс киһилээх буолан, кини саа тыаһын истээт, сүүрэн кэлбит эрээри, бэлиэр, доҕоро сэймэктэнэн, өйүн сүтэрэн сытарын көрбүт итиэннэ лааҕырга сүгэн-көтөҕөн аҕалбыт. Аргыһа суоҕа буоллар, тыаҕа тоҥон хаалыах эбит…

Бырааспынаан бааһын-үүтүн көрөн баран, ойоҕосторо, илиитэ  тостуулардааҕын уонна төбөтө улаханнык доргуйан эмсэҕэлээбитин иһин Иркутскайга ыытарга быһаардыбыт. Дьиҥэр, бааһа-үүтэ аҕыйах, эһэ тырыта-хайыта тардыбытыгар маарыннаабат этэ. Лааҕырга аҕалбыт табаарыһа: “Кыыл суолун көрбүтүм, тыатааҕы үктэммитигэр майгыннаабат. Хаар киһи буолуо. Суолун омооно маннык улахан (ытыстарын саратан, биирин иккиһиттэн миэтэрэ аҥаара холобурдаах тэйиччи тутан көрдөрөр). Хаарга хаана саккыраабыт этэ, онон Серега ытан бааһырдыбыта чахчы. Хайа диэки барбыт этэ. Табаһыт саха эмиэ ыстаада таһыгар түүлээх, орангутаҥҥа майгынныыр эрээри, иккитин саҕа улахан киһини дуу, кыылы дуу көрбүтүн кэпсээбитэ”, – диэбитигэр сирэй-сирэйбитин көрсөн кэбистибит.

Эмсэҕэлээбит киһиэхэ укуол биэрдибит, илиитигэр шина уурдубут. Уолаттар наһыылкаҕа сытыаран, бөртөлүөккэ илтилэр. Онуоха диэри өйүгэр кэлбэтэ. Бөртөлүөппүт хаары ытыйан, өрө бурҕачыйан таҕыста. Сиртэн отучча миэтэрэ тэйэн баран, лааҕыртан чугас көстөр хайа диэки хайысханы тутуста. Ол көтөн иһэн, бөртөлүөт иһинээҕи дьон бары иллюминаторга сыһынныбыт: сэдэх мастар ортолоругар үс миэтэрэ кэриҥэ үрдүк уҥуохтаах, бүтүннүү түү, киһи моһуоннаах кыыл турар, хаан-сиин буолбут илиитин, биһигини ыҥырар курдук, өрө ууммут. Бырааһым пилокка сүүрэн тиийэн эппитин: “Олордорго сөптөөх сир манна суох. Аны ити харамай барыбытын тырыта-хайыта тыытыа”, – диэн бөртөлүөтүн түһэрбэтэ. Хаар киһи хайа тэллэҕэр оннук турбутунан хаалбыта. Бука, онно өллөҕө. Элбэх сыл ааспытын кэнниттэн даҕаны, тыыннаах дууһаҕа, көрдөспүтүн үрдүнэн, көмөлөспөтөхпүтүттэн кэмсинэ саныыбын…

Ыт иирэн, иччитин ытыра сатаабыт

Бу түбэлтэ ааспыт үйэ 70-с сылларыгар буолбут. Ол саҕана Гаврил  Старков “Муома” сопхуоска үлэлиир эбит. Кини бүнүөкүлүнэн үс миэтэрэ кэриҥэ уһуннаах харамай ханна, хайа диэки барарын дьиктиргээн, кэтээн көрө турбут. Олус киэҥник, 3-4 миэтэрэ арыттаахтык хаамар-ойор икки ардынан хардыылыыр үһү. Гаврил Константинович этэринэн, кумахха хаалларбыт суола кини киһи буолбатаҕын “кэпсиир”: атахтарын ис диэки үмүрүччү уонна саппыкылаах киһитээҕэр дириҥник батары үктүүрүн бэлиэтии көрбүт.

“Уҥуоргу кытылы халампаастыы турдахпына, туох эрэ хара бэкир күлүгүлдьүйбүтэ, – диэн ахтар Гаврил Старков. – Кытылы кыйа талах быыһынан харса суох хааман-сиимэн иһэрэ. Маҥнай эһэ, онтон үрдүгүн иһин тайах дии санаабытым. Онтон талах бөлкөй бүтэн, ыраас сиргэ тахсыбытыгар көрбүтүм – атыным күтүр эбит. Эмиэ даҕаны киһилии быһыылаах-таһаалаах гынан баран, олус улаханыттан саллыбытым”.

Түүлээх великан куттаммыт, ыгылыйбыт булчуту көрбөккө, киһи баарын билбэккэ даҕаны, ойуурга киирэн сүтэн хаалбыт. Ыта баччааҥҥа диэри ыйылаабакка эрэ атаҕар эриллэ сылдьан баран, эмискэччи үрэн баргыйа-баргыйа, түүлээх күтүр кэнниттэн дьэ түһүнэн кэбиспит.

“Ытым тоҕо эккирэппитин билбэппин. Онтон тыа иһигэр үрэр саҥата бэттэх чугаһаатар чугаһаан, ойууртан ойон тахсаат, бэйэбэр ыстанан кэллэ, эргийэ сылдьан, ырдьыгыныы-ырдьыгыныы түһүөлүүр, ытыра сатыыр. Кырыктаммыта сүрдээх. Өйө көтөн хаалбыт, иирбит курдук буолбут этэ. Илиибэр туох түбэһэринэн охсуолаан-саайталаан, нэһиилэ үүрбүтүм. Ытан кэбиһэ сыспытым”, – диэн кэпсиир Гаврил Константинович.

Оҕотуттан иитэн-аһатан улаатыннарбыт, булка хас даҕаны сыл бииргэ сылдьыспыт доҕоро ити курдук хабарҕатын хадьырыйар туруктаммытыттан булчут бэркиһээбит, саллыбыт. Ыта ол икки ардыгар уоскуйа охсон, туох даҕаны буолбатаҕыныы, кутуругунан оонньоон, иччитигэр эккэлээбит уонна, буруйдаммыттыы туттан, туора баран сыппыт. Ол түбэлтэ кэнниттэн тута Хонууга экспедиция чучунаа суолун чинчийэ, кээмэйдии тиийбит…

Василий Никифоров

Михаил Местников хаартыскаҕа түһэриилэригэр: Муома тэбиэн бөкчөгөрдөрүгэр маарынныыр хайалара. Сураҕа, чучунаа итиннэ ордууланар үһү.